Helena Matoga
Krakowskie pielęgniarki w działaniach podczas I wojny światowej.
Wybuch I wojny światowej sparaliżował życie w Galicji. Wszelkie podejmowane działania podporządkowane były rygorom wojennym. Kraków ogłoszono twierdzą, mieszkańców proszono o wyjazd poza granice. Zamożniejsze rodziny wyjeżdżały z dala od linii frontu najczęściej w głąb Austrii. Ludność z rejonów walk ewakuowano do obozów przejściowych, głównie na teren Czech. Utworzono szpitale wojenne z ustaloną wcześniej obsadą. Stanowiska pielęgniarek naczelnych szpitali fortecznych obejmowały absolwentki szkół, lwowskiej i krakowskiej, świeckie i zakonne. Działalność szkół została zawieszona. W budynku krakowskiej Szkoły Ekonomek pod kierunkiem Marii Epstein rozpoczęto organizację krótkich kursów sanitarnych przygotowujących wolontariuszki do pielęgnacji rannych. Epstein mając u boku wykwalifikowane koleżanki :m.in. Annę Rydlównę, Marię Wiszniewską, Joannę Stryjeńską, przygotowała ok. 400 ochotniczek.
Punktem strategicznym w pierwszym okresie była Dworcowa Stacja Opatrunkowa w której opatrywano rannych, kwalifikując do dalszego leczenia szpitalnego, lub krótkiego pobytu we wskazanym miejscu. Koordynatorką była Maria Epstein, zespołem pielęgniarek i sanitariuszek kierowała Anna Rydlówna. Z inicjatywy Czerwonego Krzyża z udziałem małżonki konsula USA Mary Cardezza zostaje utworzona w 1915r. Grupa Chirurgiczna prof. Maksymiliana Rutkowskiego. W jej pracę zaangażowały się Maria Epstein, Maria Wiszniewska oraz kilka innych absolwentek, Ekonomek. Organizowały szpitale dokonywały wizytacji wojennych szpitali, starały się nieść pomoc ludności cywilnej. Oprócz zapewnienia pomocy rannym na linii frontu lub w szpitalach, zmagano się z epidemiami : tyfusu, czerwonki, cholery, ospy i jaglicy.
Książę Metropolita Adam Stefan Sapieha, starał się zwrócić uwagę całego świata na sytuację ludności cywilnej podczas wojny w naszym kraju, na terenie którego zmagały się ze zmiennym szczęściem milionowe armie trzech wielkich mocarstw. W styczniu 1915 r. powstał z jego inicjatywy Komitet Ratunkowy. Jako pierwsi na apel metropolity odpowiedzieli profesorowie UJ. Do współpracy na terenie Szwajcarii przystąpił Henryk Sienkiewicz oraz Ignacy Jan Paderewski. Członkowie rodów skoligaconych z Sapiehami oraz brat księcia metropolity Paweł osobiście włączyli się w filantropijną działalność „ Książęco – Biskupiego Komitetu dla dotkniętych klęską wojny”. Taką nazwę przyjął komitet, którego prezesem został Adam Stefan Sapieha. Opracowano statut, który wykluczał jakąkolwiek działalność polityczną oraz określał filantropijny cel i chrześcijański charakter jego struktur. W miarę potrzeb powstawały sekcje : doraźnej pomocy, opieki nad dziećmi, sanitarna, gospodarcza. Statut zobowiązywał członków wspierających będących lekarzami do zgłoszenia na wezwanie Komitetu i objęcia opieką medyczną wskazanych grup ludności kraju. Pielęgniarki licznie odpowiedziały na apel. Członkowie sekcji organizowali szpitale wojskowe, epidemiczne, m.in w Bielczy, Oleszycach, Zapałowie, Kołomyi. Niektóre z nich w budynkach szpitalnych inne w wiejskich chatach, szkołach i kościołach. Maria Epstein, związana od lat dziecięcych przyjaźnią z Ks. Metropolitą, koordynowała pracą pielęgniarek sekcji sanitarnej u boku prof. E. Godlewskiego kierownika sekcji. Zdobyła uznanie za stłumienie epidemii tyfusu w Bielczy pod Tarnowem. W tym okresie tworzono kolumny dezynfekcyjne, wprowadzono masowe szczepienia ludności przeciwko ospie. Przykładem restrykcji w walce z chorobami zakaźnymi jest zachowane w pamiątkach rodzinnych po Marii Wiszniewskiej – zaświadczenie wydane przez Urząd Kolei w Kołomyi w 1915 r. iż „ jest wolna od robactwa i może wsiąść do pociągu”. Maria organizowała szpital epidemiczny w Kołomyi mając do pomocy młodziutką wolontariuszkę, jeszcze nie pielęgniarkę – Teresę Kulczyńską.
W 1916r. Maria Epstein organizowała szpitale polowe przy IV Pułku Piechoty, który wchodził w skład Legionów Piłsudskiego. Dzięki jej reporterskiemu zacięciu i umiejętności fotografowania, mamy dokumentację obrazu zniszczeń wojennych, nędzy ludzkiej, ciężkich zmagań i poniewierki zaangażowanych ludzi dobrej woli.
Pomimo uzyskania niepodległości w 1918r. walki na terenach pogranicza trwały nadal. Trwała również batalia o przyłączenie Śląska. W uznaniu za wysiłek Marii Epstein, za pracę podczas Plebiscytu – Wojciech Korfanty osobiście podpisał dla niej dyplom uznania. Niezależnie od niej w akcji na rzecz Plebiscytu uczestniczyła młodziutka krakowianka Julia Nenko, późniejsza przełożona szpitala pod Monte Cassino, laureatka Medalu Florence Nightingale.